پیشینه ی بانک :
پیشینه ی بانک ، «صرافی» است. صرافی مرکز مبادله ی پول یا تبدیل پول های گوناگون بود. بعد از اینکه دوران اقتصاد پایاپای(کالا به کالا) به پایان رسید و پول به جای کالای واسطه ای مطرح شد، تجارت از سطح محلی فراتر رفت و چون هر سرزمین پول مخصوص خود را داشت ، تبدیل پول های گوناگون یا همان صرف پول رواج یافت.
پس از انقلاب صنعتی در اروپا ، کشف آمریکا و کشف راه های جدید بازرگانی با اتصال به آفریقا و آسیا که همزمان با عصر استعمارگری است،رقم مبادلات در مقایسه با قبل از آن رشد وصف ناپذیری داشت و دیگر صرافی ها پاسخگوی نیاز تجار برای تبدیل پول نبودند.
نهایتا در دل صرافی ها ، نهادهایی به نام بانک که ظرفیت و کارآیی بیشتری داشتند سر برآوردند . صرافی در ایران به عصر هخامنشی برمی گردد.زیرا بعداز اینکه کوروش بین النهرین را تصرف کرد و امپراتوری بابل سقوط کرد ، ایران بر بین النهرین که مرکز عمده ی بازرگانی جهان بود مسلط شد.ایران برسر راه های تجاری شرق و غرب قرار داشت و بازرگانی و صرافی رونق فراوان یافت. «برات»و»چک» از ابداعات موسسات صرافی ایرانی در عصر ساسانی است.
بانک جدید شرقی :
این بانک ،اولین بانکی بود که در ایران توسط انگلیسی ها درسال هزار و سیصدو سه ه.ق تاسیس شد.فلسفه ی تاسیس این ابنک مبادلات تجاری زیادی بود که میان ایران و انگلیس جاری بود.مرکز بانک جدید شرقی در لندن بود و حوزه ی فعالیت آن هند و جنوب شرق آسیا بود.
چون نرخ بهره ی این بانک در ایران با لندن متفاوت بود، بهره ی کمتری به سپرده های مردم می پرداخت و سود سرشاری کسب کرداما فعالیت این بانک دو سال بیشتر طول نکشید و کلیه ی اثاثیه و شعبات آن را بانک شاهنشاهی دربرابر بیست هزار لیره ی انگلیسی خرید.
بانک شاهنشاهی :
» بارون جولیوس رویتر» ِیهودی آلمانی الاصل تبعه ی انگلیس بود و در انگلیس خبرگزاری رویتر را تاسیس کرد و مفتخر به دریافت مدال نجبای خارجی از دست ملکه ی ویکتوریا شد. او پس از کسب ثروت زیاد از راه خبرگزاری خود، به ایران آمد و با پرداخت رشوه های گزاف به درباریان ایران در زمان ناصرالدین شاه ،»قرارداد رویتر» را منعقد کرد . به موجب قرارداد رویتر ،تا هفتاد سال بهره برداری از جنگل ها،اراضی، کارخانجات، ایجاد سدها و بندها، احداث راه آهن و «بانک» به عهده ی رویتر گذاشته شد.
قرارداد رویتر با مخالفت روسیه و همراهی درباریان با روسیه ، توسط ناصرالدین شاه لغوشد. رویتر به دولت انگلیس شکایت کرد و سرانجام پس از مذاکرات دول ایران و انگلیس ، درسال هزاروسیصد و هفت هجری قمری امتیز تاسیس بانک شاهنشاهی به جای امتیاز رویتر بدو اعطاشد. بانک شاهنشاهی وظایف بانک شاهنشاهی را در ایران برعهده داشت و مرکز امور مالی کشور شد.این بانک وجوه خزانه را در حساب خاصی نگهداری می کرد.اجاره ی گمرکات و عواید مالیاتی را دریافت می کرد و هزینه های دولتی را به شهرستان ها می فرستاد. به دولت وام می داد و سکه نیز ضرب می کرد.
بانک شاهنشاهی پس از مدتی اقدام به چاپ اسکناس کرد. این اسکناس قرار بود با پشتوانه ی طلا به چاپ برسد؛ اما با پشتوانه ی نقره به چاپ رسید.نشر اسکناس و تعویض آن با پول نقره در جریان کار بانک، سبب انباشته شدن این فلز در نزد بانک شد. بانک شاهنشاهی با فروش این فلز گرانبها به کشور های دیگر، سود زیادی بدست می آورد و در عین حال خروج بی رویه ی نقره از ایران موجب کم شدن ذخیره ی این فلز گرانبها و پایین آمدن ارزش پول ایران شد . بانک شاهنشاهی نهایتا درسال هزار و سیصد و بیست و هفت شمسی با به پایان رسیدن امتیاز شصت ساله ی آن به» بانک ایران و انگلیس در خاورمیانه» تغییر ماهیت داد. بانک شاهنشاهی ،در طول حیات خود حافظ منافع دولت بریتانیا بود و به توسعه ی بازار کالاهای انگلیسی در ایران و کشورهای منطقه کمک می کرد.
بانک استقراضی :
یکسال پس از صدور اجازه ی تاسیس بانک شاهنشاهی انگلیسی، ناصرالدین شاه امتیاز تاسیس بانک استقراضی را «ژاک پولیاکف روسی» داد. اما بانک استقراضی به دلیل عدم سودآوری رو به انحلال می رفت و پولیاکف روسی به انحلال آن تصمیم گرفت؛ اما دولت روسیه ی تزاری که در تمام عرصه ها خواهان رقابت با انگلیس بود بدو اجازه ی انحلال را نداد و کلیه ی سهام این بانک به بانک پترزبورگ منتقل شد و پس از آن تحت نظارت وزارت دارایی روسیه درآمد و عامل اجرای مقاصد سیاسی دولت روسیه شد. بانک استقراضی نیز تسهیل کننده ی بازرگانی روسیه در ایران بود.
بانک سپه ؛ نخستین بانک ایرانی :
بانک سپه نخستین بانک ایرانی است که در سال هزار و سیصد و چهار شمسی بانام «بانک پهلوی قشون» با سرمایه ی یک میلیون تومان که بخشی از آن از محل وجوه صندوق بازنشستگی افسران و درجه داران ارتش بود، تاسیس شد.
هدف از تاسیس این بانک رفاه حال و رفع نیازهای صاحب منصبان و افراد قشون بود.در سال هزار و سیصد و بیست و یک شمسی به» بانک تعاونی سپه» و سه سال بعد نهایتا به «بانک سپه» تغییرنام داد .
بانک ملی ایران :
سرانجام در سال هزار و سیصد و شش در کابینه ی مستوفی الممالک،لایحه ی تاسیس بانک ملی ایران به مجلس تقدیم و تصویب شد. سرمایه ی این بانک دو میلیون تومان بود که چهل درصد آن را دولت پرداخت.در اعلان تشکیل بانک ملی ،قید شده بود شرکتی بنام بانک ملی ایران تاسیس شده تا به معاملات صرافی بپردازد و در بسط تجارت،صنعت و کشاورزی ایران اقدام کند.
به این بانک اجازه ی نظارت بر تعیین نرخ ارز و خرید و فروش طلا و نقره و… داده شد.بانک ملی درآن زمان نقش بانک مرکزی را داشت و کارهای مربوط به خزانه ی دولت و شهرداری ها درآن متمرکز شد. این بانک در نقل و انتقال وجوه دولتی از بانک شاهنشاهی مناسب تر بود؛ زیرا دولت ازآن حمایت می کرد.این موضوع سبب شد تا از بابت نقل و انتقال وجوه دولتی سودی عاید بانک شاهنشاهی خارجی نشود و این سود در نزد بانک ملی و در ایران بماند . حق چاپ اسکناس نیز ،پس از عقد قرارداد ننگینی از بانک شاهنشاهی به بانک ملی منتقل شد.
تاسیس بانک مرکزی در ایران :
درسال هزار و سیصد و سی و نه «لایحه ی اساسنامه ی پولی و بانکی ایران» به تصویب رسید. پس از تصویب این لایحه بانک مرکزی از مرداد همان سال شروع بکار کرد. سرمایه ی بانک مرکزی درآغاز سه میلیارد و ششصد میلیون بود.این بانک با هدف حفظ منافع ملی تاسیس شده بود، در پی کسب سود نبود و آنچه نصیبش می شد ، پس ازتامین سرمایه و اندوخته به حساب خزانه ی دولتی منتقل می کرد.
بانک مرکزی بانکی دولتی است و وظایفش به شرح زیر:
1. اجرای سیاست پولی و اعتباری
2. حفظ ارزش پول
3. نگهداری ذخایر طلا و ارز کشور
4. تنظیم مقررات معاملات ارزی
5. افتتاح حساب جاری نزد بانک های خارجی
6. نگهداری حساب بانک های داخلی و خارجی
7. اجرای موافقت نامه ی بازرگانی در معاملات بین المللی
8. اجرای معاملات ارزی
9. اعطای وام به دو.لت
10. صدور اوراق قرضه و خرید و فروش آن
11. حفظ موازنه ی ارزی کشور
طبق ماده شانزده قانون پولی و بانکی کشور بانک مرکزی دارای ارکان ذیل می‌باشد :
1. هیات عامل
2. شورای پول و اعتبار
3. مجمع عمومی
4. هیات نظار
5. هیات نظارت اندوخته ی اسکناس
بانکداری ایران بعداز انقلاب اسلامی(بانکداری اسلامی) :
بعداز پیروزی انقلاب اسلامی، می بایستی در شیوه ی بانکداری ایران تغییراتی بوجود می آمد تا نظام بانکی کشور با هدف های انقلاب اسلامی هماهنگ شود.
بدین منظور سه تغییر ویژه در بانکداری ایران صورت گرفت :
1. قانون ملی شدن بانک ها.
2. ادغام بانک ها.
3. عملیات بانکی بدون ربا.
ملی شدن بانک ها :
در سال هزار و سیصد و پنجاه و هشت ،شورای انقلاب تمام بانک ها اعم از خارجی و ایرانی را ملی اعلام کرد.شیوه ی جدید بانکداری در ایران، کاملا نو بود و از بین رفتن پراکندگی سازمانی و تحول در روابط بانک مرکزی با دیگر بانک ها از نتایج آن بود. طبق سیستم جدید بانکی بعداز انقلاب ،همه ی بانک ها مجری سیاست واحدی بودند و در همه ی عرصه های اجتماعی ، کشاورزی و صنعتی با دولت هماهنگ بودند.
وظایف و خصوصیات سیستم بانکداری جدید اسلامی :
1. استقلال اقتصادی و پولی را تامین کند تا زمینه ی تولید مستقل فراهم گردد.
2. ارزش پول را جدا از درآمد نفتی درنظر بگیرد تا با اتکا به تولید داخلی ، جامعه را از مصرف گرایی بازدارد و مانع رشد تورم شود.
3. باید شرایطی فراهم شود که همه ی مردم به طور یکسان به امکانات مالی دست یابند.
4. باید برای آیندگان امکانات اقتصادی فراهم نماید و این تنها با رشد تولید امکانپذیر است.
5. بانک ها باید دارای اهداف اقتصادی یکسانی باشند
6. بانک ها باید با کشورهای اسلامی ارتباط داشته باشند تا یک اقتصاد مقتدر اسلامی شکل گیرد.
ادغام بانک ها :
بعداز انقلاب بانک های متعدد موجود برای حفظ سرمایه های ملی و به کار انداختن چرخ های تولید کشور درهم ادغام شدند. بر این اساس کلیه ی بانک های خصوصی یعنی پانزده بانک با سرمایه ی ایرانی و بیست و سه بانک با سرمایه ی ایرانی و خارجی ، ملی اعلام شدند و سپس درهم ادغام شدند که شورای عالی بانک ها در اطلاعیه ای نحوه ی ادغام آن ها را اعلام کرد.
بانک استان :
بانک استان از ادغام بانک های» گسترش خزر» ،» گسترش آذربایجان» و» گسترش خوزستان» بوجود امد.این بانک جانشین بانک «صادرات» شد و وظایف آن را انجام می داد. فعالیت های این بانک عبارتند از؛ معاملات ارضی ، افتتاح حساب ،خرید اوراق و اسناد، اعطای وام و… . اما پس از اندکی فعالیت های این بانک متوقف شد و بانک صادرات وظایف خود را همچون گذشته از سرگرفت.
بانک صنعت و معدن :
این بانک از ادغام بانک های صنعتی کشور که عبارتند از :بانک اعتبارات صنعتی ، بانک توسعه ی صنعتی و معدن ایران ، بانک توسعه و سرمایه گـذاری ایران ، شرکت سرمایه گـذاری بانک های ایران ، صندوق ضمانت صنعتی و صندوق معادن ، بوجود آمد. این بانک تنها بانک تخصصی در زمینه ی صنعت و معدن کشور در بعداز انقلاب است.
بانک مسکن :
به منظور اجرای سیاست های یکسان در بخش مسکن ، بانک های زیر باهم ادغام و بانک مسکن را شکل دادند:
«بانک رهنی ، بانک ساختمان ، بانک فرهنگیان ، بانک اکباتان ، بانک پاسارگاد ، شرکت سرمایه گذاری ساختمانی بانک های ایران ، شرکت پس انداز و وام مسکن کوروش بزرگ».
بانک کشاورزی :
در بدو انقلاب «بانک های توسعه ی کشاورزی ، تعاون کشاورزی و موسسه ی اعتباری وابسته به وزارت کشاورزی و عمران روستایی» با هم ادغام و بانک جدید کشاورزی را ساختند.
بانک تجارت :
این بانک نیز از ادغام باتک های زیر دربعد از انقلاب شکل گرفت :
«بانک ایران و انگلیس ، بانک اعتبارات ایران ، بانک ایران و خاورمیانه ، بانک ایران و هلند ، بانک بازرگانی ایران ، بانک ایرانشهر ، بانک صنایع ایران ، بانک شهریار ، بانک ایرانیان ، بانک کار ، بانک بین المللی ایران و ژاپن».
بانک ملت :
بانک ملت هم از درهم آمیختن بانک های زیر شکل یافت :
«بانک تهران ، بانک داریوش ، بانک پارس ، بانک اعتبارات تعاونی توزیع ، بانک ایران و عرب ، بانک بین المللی ایران ، بانک عمران ، بانک بیمه ی ایران ، بانک تجارت خارجی ایران».
عملیات بانکی بدون ربا :
قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال هزارو سیصد و شصت و دو به تصویب رسید و اجرایی شد.در عملیات بانکی بدون ربا ، هدف حذف بهره (ربا) از عملیات بانکی است. در نظام بانکی بدون ربا مقصود این بود که با حذف بهره ، سرمایه در شهرهای مختلف پخش شود. چون درآمد نفتی در تهران و چند شهر بزرگ به مصرف می رسید و این تمرکز سبب بالا رفتن نرخ بهره می شد. با حذف بهره و دراختیار گرفتن بازرگانی خارجی بانک فرصت می یافت تا سرمایه گذاری کند.
در قانون عملیات بانکی بدون ربا» اهداف نظام بانکداری اسلامی» به قرارزیر عنوان شده است :
1. استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل در جهت رشد اقتصاد کشور.
2. فعالیت در جهت اهداف و سیاست ها و برنامه های دولت.
3. حفظ ارزش پول و ایجاد تعادل در موازنه ی پرداخت ها .
و «وظایف سیستم بانکی جدید اسلامی» در راستای تحق اهداف فوق به شرح زیر است :
1. نشر اسکناس .
2. تنظیم و گردش پول .
3. اجرای کلیه ی عملیات بانکی .
4. نظارت بر معاملات ارز و ورود و خروج طلا و ارز .
5. افتتاح حساب های قرض الحسنه .
6. اعطای وام بدون ربا
همه چیز 